Porą roku jednoznacznie kojarzoną z grzybami jest jesień. Polacy uwielbiają pierwsze wystające spod liści w ściółce borowiki i podgrzybki. Grzybobranie jest naszym „sportem narodowym” i nie bez powodu zostało opisane już w 1004 roku w „Pasji Świętego Wojciecha Męczennika”. Sierpień i wrzesień rozpoczynają „grzybowe szaleństwo”. Koszyki, kalosze i drobne nożyki są najczęściej używanymi przedmiotami o tej porze roku. Wiosna wzbudza w nas inne emocje, najczęściej jest to szał związany z pierwszymi kwitnącymi kwiatami i drzewami. Nie zdajemy sobie sprawy, że o tej porze roku budzą się grzyby wiosenne.
"Wiosna w kwietniu zbudziła się z rana,
Wyszła wprawdzie troszeczkę zaspana,
Lecz zajrzała we wszystkie zakątki:
Zaczynamy wiosenne porządki"
Jan Brzechwa „Wiosenne porządki”
Wiosenne topniejące śniegi i opady deszczu sprawiają, że to idealny czas dla rozwoju grzybów. Ta pora roku jest rajem dla grzybów workowych, ich nazwa pochodzi od specjalnych struktur - worków, w których powstają zarodniki. Grzyby te mają nietypowe kształty i barwy owocników. Większość występujących wiosną grzybów workowych ma owocniki zwane apotecjami (miseczkami). Niektóre z nich na drodze ewolucji uległy różnym przekształceniom, stąd ich nietypowe formy.
Znane i nieznane
Pierwszymi grzybami kojarzącymi się z wiosną są przedstawiciele rodziny smardzowatych (Morchellaceae). Owocniki tych grzybów pierwotnie w kształcie miseczek uległy przekształceniom w pofałdowane nibykapelusze i nibytrzony. Nibykapelusze składają się z głębokich jamek z warstwą zarodnikonośną (alweoli) oraz z fałd i bruzd zwanych żeberkowaniem. Powszechnie znane smardze (Morchella sp.) należą do tej rodziny grzybów, a ich owocniki mające różne formy są jadalne. Wszystkie występujące w Polsce gatunki smardzów są pod ochroną częściową. Zbierać ich owocniki można jedynie na terenach ogrodów, na uprawach ogrodniczych, w szkółkach leśnych i terenach zieleni. Ustawa o ochronie przyrody definiuje tereny zielone, jako tereny urządzone wraz z infrastrukturą techniczną i budynkami funkcjonalnie z nimi związanymi, pokryte roślinnością, pełniące funkcje publiczne, a w szczególności parki, zieleńce, promenady, bulwary, ogrody botaniczne, zoologiczne, jordanowskie i zabytkowe, cmentarze, zieleń towarzysząca drogom na terenie zabudowy, placom, zabytkowym fortyfikacjom, budynkom, składowiskom, lotniskom, dworcom kolejowym oraz obiektom przemysłowym. Należy pamiętać, że na terenach leśnych, zarówno lasów miejskich, jak i prywatnych, smardzów zbierać nie wolno! Najczęściej spotykanymi gatunkami smardzów są smardz stożkowaty (Morchella conica) i smardz jadalny (Morchella esculenta). Bardzo często ich owocniki wyrastają po uprzednim wysypaniu kory na grządkach, w ogrodach. W takich miejscach z przyjemnością można zbierać owocniki i odkrywać ich walory smakowe.
Poza smardzami wiosną obficie wyrastają naparstniczki. Owocniki tych gatunków wyglądem przypominają smardze, jednakże różnią się w budowie nibykapeluszy. Przede wszystkim nibykapelusze nie są przyrośnięte do nibytrzonów, tak jak u większości smardzów oraz mają zupełnie inne żeberkowanie. Występujące w Polsce gatunki naparstniczek podlegają częściowej ochronie gatunkowej i nie wolno zbierać ich owocników nawet w miejscach antropogenicznych (zmienionych przez człowieka), takich jak: ogrody, parki i zieleńce.
O rzadkich trucicielach
Niezwykle ciekawe kształty mają również owocniki piestrzenic. W Polsce występuje siedem gatunków, z czego najczęściej spotykane są: piestrzenica kasztanowata (Gyromitra esculenta) i piestrzenica olbrzymia (Gyromitra gigas). Wytwarzają owocniki na przełomie marca i kwietnia. Odradza się zbieranie tych gatunków grzybów, ponieważ zawierają gyromitrynę, substancję o właściwościach silnie trujących dla człowieka. Pomimo możliwości „wygotowania” jej z owocników, jest to proces trudny i czasochłonny, zaleca się niespożywanie owocników piestrzenic. Istnieje również duże prawdopodobieństwo pomylenia tych dwóch wyżej opisanych gatunków z bardzo podobnymi piestrzenicami, które podlegają w Polsce ochronie gatunkowej. Etyka grzybiarza nakazuje, aby nie zbierać gatunków rzadkich i zagrożonych w Polsce, takim jest piestrzenica olbrzymia wymieniona na Czerwonej liście grzybów Polski, gdzie wskazana jest jako gatunek narażony na wymarcie.
Miseczki, trzoneczki
Mistrzami przedwiośnia są w 100% grzyby z rodzaju czarka (Sarcoscypha). Niemal spod śniegu wystają pierwsze drobne, czerwone miseczki tych grzybów. W Polsce występują trzy gatunki czarek, są to: czarka austriacka (Sarcoscypha austriaca), czarka szkarłatna (Sarcoscypha coccinea) i czarka jurajska (Sarcoscypha jurana). Najpospolitsza czarka austriacka występuje na drewnie zagrzebanym w ziemi takich gatunków drzew, jak: olsza, wierzba, klon i robinia. Czarkę szkarłatną można spotkać na drewnie buka, dębu, wiązu, leszczyny i wierzby, jest gatunkiem znacznie rzadszym od czarki austriackiej i nieodróżnialnym od niej po cechach makroskopowych. Jedynym dobrym sposobem odróżnienia tych dwóch gatunków jest zbadanie cech mikroskopowych (zarodników i innych struktur). Czarka jurajska jest w Polsce bardzo rzadka i obecnie podlega ochronie ścisłej. Jest obligatoryjnie związana z drewnem lipy i glebami wapiennymi.
Gdy po śniegu zniknął ślad, a runo leśne przybiera białe barwy to znak, że zakwitły pierwsze zawilce. Wraz z tymi roślinami pojawiają się ich pasożyty. Częstym gatunkiem grzyba pasożytującym na korzeniach zawilców jest twardnica bulwiasta (Dumontinia tuberosa). Drobne owocniki twardnicy w kształcie miseczek o średnicy 10-30 mm wznoszą się na krótkich trzoneczkach. Złożony cykl rozwojowy tego gatunku pozwala mu na wytwarzanie owocników płciowych już wczesną wiosną.
Niesamowite, wiosenne kolory przebijające się spod szaro-brązowego runa lasu posiadają owocniki kielonki błyszczącej (Caloscypha fulgens). To rzadki gatunek grzyba wiosennego, który jest wpisany na Czerwoną listę grzybów Polski. Owocnik w kształcie miseczki osiąga rozmiary od kilku milimetrów nawet do około pięciu centymetrów. Wnętrze miseczki połyskuje intensywnym żółtym kolorem, a zewnętrzne ściany miseczki mienią się odcieniami koloru niebieskiego.
O galaretkach
Wysoka wilgotność powietrza i częste opady deszczu sprzyjają grzybom o owocnikach galaretowatych. Grzyby te należą do grzybów podstawkowych. Nazwa tej grupy gatunków pochodzi od struktury - podstawki, na której powstają zarodniki. Wśród przedstawicieli grzybów podstawkowych wiosną spotykamy owocniki trzęsaków (Tremella sp.), kisielnic (Exidia sp.) i łzawników (Dacrymyces sp.). Nie są to gatunki jadalne, ale ich wyróżniające się owocniki przypominają różnokolorowe galaretki. Wśród trzęsaków najczęstszym gatunkiem jest trzęsak pomarańczowożółty (Tremella mesenterica). Pasożytuje on na grzybni innego gatunku grzyba - powłocznicy dębowej (Peniophora quercina). Powłocznica jest pospolitym saprotrofem, rozkłada dębowe drewno. Trzęsak, aby wytwarzać żółtopomarańczowe owocniki płciowe potrzebuje swojego żywiciela w postaci grzybni powłocznicy.
Kisielnice wstępują powszechnie na drewnie drzew liściastych i iglastych, niektóre są obligatoryjnie związane z konkretnym gatunkiem drzewa, np. kisielnica trzoneczkowa (Exidia glandulosa) występuje wyłącznie na dębach, a inne wykorzystują drewno różnych gatunków drzew, np. kisielnica kędzierzawa (Exidia nigricans).
Łzawniki (Dacrymyces sp.) są saprotrofami nadrewnowymi. Ich wilgotne owocniki mają odcienie od żółtego do pomarańczowego. Najpospolitszym przedstawicielem tej grupy grzybów jest łzawnik rozciekliwy (Dacrymyces stillatus), występuje na kłodach, pniakach, gałęziach drzew i krzewów liściastych i iglastych. Pozostałe gatunki z tego rodzaju są rzadkie i mają niewiele potwierdzonych stanowisk w Polsce. Większość z nich uważa się za zagrożone i są wpisane na Czerwoną listę grzybów Polski.
Mamy wielką nadzieję, że od teraz wiosna również dla Państwa będzie porą na grzyby! Serdecznie zachęcamy do spacerów przyrodniczych poświęconych tej grupie organizmów. O tej porze roku zachwycają one swoimi kolorami, kształtami i formami.
Tekst i zdjęcia: Sebastian Piskorski
