Pewnie wielu dziwi ustanowienie takiego święta, bo niby za co doceniać coś co zawadza w ogrodzie, w uprawach rolnych czy gospodarce leśnej? Żeby odpowiedzieć na to pytanie musimy najpierw wyjaśnić sobie czym są chwasty. Pojęcie chwast stosowane jest w gospodarce rolnej w odniesieniu do roślin niepożądanych w składzie uprawy rolnej zarówno w uprawach polowych, ogrodowych, jak również ogrodniczych, szklarniowych i łąkowych. Chwasty są niemalże wszędzie. Rosną dziko na polach, pastwiskach, łąkach – wszędzie tam, gdzie większość z nas wolałaby ich uniknąć. Niestety wiele roślin, które kiedyś uznawano za chwasty, dziś są na granicy wyginięcia, albo już ich nie ma. Nie zdajemy sobie sprawy, ile utraciła na tym przyroda. Nauka, zajmująca się chwastami oraz ich zwalczaniem nosi nazwę herbologia.
Na przeciw słownikowemu rozumieniu chwastów, wychodzi tłumaczenie pojęcia przez rolnictwo ekologiczne. W tym kontekście chwast to roślina, rosnąca w miejscu, którego przeznaczenie miało być zupełnie inne. Jak widzimy, tego typu wyjaśnienie nie neguje istnienia chwastów. Nie skazuje ich na wykluczenie. Ono zauważa, że tak jak wszystko, co zostało stworzone przez naturę, ma swoje miejsce w ekosystemie i brak takowego elementu przyczynia się do wielu negatywnych skutków. Zagrożeniem może być tak naprawdę dopiero zachwaszczenie, a więc występowanie chwastów w nadmiarze, czyli powyżej progu ich szkodliwości.
Określenie "chwast" jest pojęciem względnym, ponieważ te same rośliny w jednym miejscu mogą być pożądane, a w innym nie. Np. owies w pszenicy jest chwastem, a występujący samodzielnie na polu nie. Może być również sytuacja odwrotna – pszenica jako chwast w owsie.
W stosunku do roślin uważanych za chwasty stosuje się podział opierający się o miejsce ich najczęstszego występowania. Wyróżnia się m.in. chwasty:
- segetalne - związane z uprawami, rosnące przede wszystkim na polach, wśród roślin uprawnych, niekiedy mogące przyczynić się do obniżenia plonu. Chwasty segetalne tworzą własne zbiorowiska roślinne, różne gatunki i ich kompozycje są związane z określonymi warunkami siedliska oraz z gatunkiem rośliny uprawnej. Do chwastów segetalnych należą np. chaber bławatek, kąkol polny, ostróżeczka polna, mak polny, mak piaskowy, kurzyślad polny.
- ruderalne - występujące przy osadach ludzkich, często w miejscach bogatych w azot, przy szopach, płotach itp. Rośliny te wywodzą się w dużej części z żyznych lasów łęgowych oraz azotolubnych okrajków. Tworzą własne zbiorowiska roślinne. Należą do nich np. łopian, pokrzywa.
- łąkowe - niezjadane przez zwierzęta pasące się na łąkach i pastwiskach (np. pokrzywa, ostrożeń), trudno trawione lub trujące (wilczomlecz) oraz rośliny pasożytnicze (szelężnik).
Chwasty są bardzo istotnym elementem ekosystemu. Towarzyszą one bowiem gospodarce rolnej od samego początku jej istnienia. Co więcej, posiadają nie tylko wartość użytkową, ale również estetyczną. Mimo, że kojarzą się raczej z bezbarwnymi, niczym niewyróżniającymi się, wręcz niwelującymi piękno roślinami, to mylne skojarzenia. Wiele z nich znakomicie wpisuje się w polski krajobraz, nadając mu niepowtarzalny urok.
Warto zdać sobie sprawę z tego, że chwasty mają mnóstwo zalet, które decydują o „być i nie być” innych roślin. Rośliny te są bardzo żywotne. Nasiona zachowują wszystkie swoje cechy nawet przez kilkadziesiąt lat, a to dlatego, że z ziemi kiełkuje zaledwie kilka procent z nich Chwasty cechuje wysoka płodność. Jedna roślina może wydać na świat nawet kilka tysięcy nasion. Poza tym mogą pochwalić się „inteligencją”. Potrafią one bowiem wpisać się w cykl życia roślin uprawnych. W dodatku ich długi okres spoczynku oraz sezonowość decyduje o ich żywotności. Nie zapominajmy, że większość roślin uprawnych, ukształtowanych na drodze ewolucji, było udoskonalanych latami przez człowieka. Chwasty natomiast to rośliny stworzone przez przyrodę. Przyrodę, która powinna zostać uznana za doskonałą samą w sobie – bez konieczności jej „podreperowania”. Czy jest więc możliwe, aby Matka Natura „urodziła” coś, co było by bez znaczenia dla naszego życia? Co byłoby niepotrzebne, bezużyteczne i pozbawione większej wartości? Otóż nie.
Co dobrego robią chwasty?
- ochraniając wierzchnią warstwę gleby przed wyschnięciem i zeskorupieniem, hamują erozję pól
- zatrzymują składniki pokarmowe w glebie (niektóre wzbogacają ją o związki azotowe)
- pobudzają wzrost roślin uprawnych
- kształtują korzystne warunki dla rozwoju wielu pożytecznych organizmów
- niektóre wydzielają związki chemiczne, stanowiące główny pokarm dla drobnoustrojów glebowych
- stosowane jako broń biologiczna (np. hamująca rozwój mszycy gorczyca czy likwidujący stonkę ziemniaczaną wrotycz)
- po przeoraniu rozkładają się w ziemi, stając się znakomitym zamiennikiem dla kompostownika czy obornika
- stanowią wartościową domieszkę do pasz dla zwierząt
- stanowią naturalny pokarm wielu ptaków
- stanowią pokarm dla nas-ludzi (np. młode liście babki zwyczajnej)
- wykorzystywane w przemyśle kosmetycznym oraz medycznym (wiele z chwastów posiada właściwości zdrowotne)
- są naturalnymi wskaźnikami dla panujących na danym terenie warunków siedliskowych (np. są chwasty, które preferują tylko kwaśne gleby, a są takie które rosną tylko w glebie bogatej w azot)
- podnoszą walory krajobrazowe terenów rolniczych.
- są bazą pokarmową dla wielu gatunków owadów
- są w bardzo wielu przypadkach roślinami leczniczymi
Spójrzmy teraz na negatywne oddziaływanie chwastów:
- zachwaszczenie obniża plony roślin uprawnych (pamiętaj! – duża część chwastów konkuruje także między sobą!)
- zachwaszczenie obniża wartość zebranych plonów
- wiele gatunków chwastów utrudnia zbiór zbóż oraz prowadzi do ich wylegania (trwałego pochylania się zbóż)
- chwasty mogą prowadzić do uszkodzeń kombajnów oraz innych maszyn rolniczych
- niektóre z chwastów są trujące dla zwierząt i ludzi, zagrażając zdrowiu, a nawet i życiu
- niektóre z chwastów są gospodarzami niebezpiecznych dla roślin uprawnych bakterii, wirusów, grzybów lub szkodników.
Obecnie istnieje mnóstwo metod, które mają na celu zmniejszenie stopnia zachwaszczenia. Zapobiegają one problemowi, nie przyczyniając się do zanikania wrażliwych i ważnych dla ekosystemu gatunków chwastów.
Do tego typu rozwiązań zapobiegawczych oraz bezpośrednich metod ograniczających zachwaszczanie zaliczamy:
- stosowanie płodozmianu
- uprawę lokalnych odmian roślin uprawnych
- uprawę siewu roślin dobrze zacieniających glebę
- uprawę roślin odchwaszczających
- utrzymywanie pokrycia gleby przez rośliny uprawne lub ściółki przez cały okres wegetacji
Wydaje się, że chwasty rosną wszędzie i jest ich mnóstwo. Niestety wiele gatunków popularnych niegdyś chwastów obecnie zagrożonych jest wyginięciem, przede wszystkim tych, które związane są z uprawami rolnymi (chwasty segetalne).
„Podstawowym zagrożeniem dla chwastów segetalnych jest intensyfikacja rolnictwa, w tym stosowanie chemicznych środków ochrony roślin, wprowadzanie nowych, bardziej konkurencyjnych odmian roślin uprawnych, ograniczenie stosowania płodozmianu, zmiany terminów siewów, nadużywanie nawozów i wprowadzenie mechanicznego zbioru zbóż.
Liczbę potencjalnych siedlisk ogranicza też zmiana sposobu zagospodarowania gruntów rolnych, w tym ekspansja miast i przeznaczanie pól pod zabudowę oraz wyłączanie z uprawy gruntów słabszych”.
Zanikają również niektóre gatunki chwastów ruderalnych (występujące przy osadach ludzkich, przy drogach, koło budynków i płotów, na nasypach kolejowych).
Wynika to z „zanikania niezagospodarowanych, nieuporządkowanych siedlisk towarzyszących ludzkim osiedlom i infrastrukturze komunikacyjnej.
Negatywny wpływ na ich liczebność mają m.in. takie działania jak koszenie poboczy dróg i płatów roślinności towarzyszących ogrodzeniom i zabudowaniom, intensywna pielęgnacja trawników i ogrodów, likwidowanie gruzowisk, nieużytków, składowisk towarów, gnojowisk i miejsc stagnowania wody oraz odchwaszczanie terenów kolejowych”.
Sytuacja niektórych gatunków chwastów jest na tyle trudna, że prowadzone są programy ochrony chwastów.
Co więc można zrobić, aby przyczynić się do ochrony chwastów?
- jeśli mamy ogródek pozwólmy rosnąć w nim chwastom, a przynajmniej w jakiejś jego części załóżmy chwastowy ogródek, kwietną łąkę
- wykorzystujmy chwasty do poprawiania jakości gleby w ogródku, stosujmy zielony nawóz z chwastów
- unikajmy stosowania herbicydów.
Chwasty mają od wieków swoje miejsce w biocenozie, istotnie wpływają na rośliny uprawne. Traktujmy zatem chwasty rosnące w naszych ogrodach jako rośliny, które towarzyszą uprawom, a nie jako konieczne zło. I pamiętaj, że wiele zalet chwastów nie zostało jeszcze odkrytych.
Opr. DWB
Zdj. DWB
